منصوره اتحادیه، انسان‌شناس و نویسنده پرسش: آیا انقلاب مشروطه دستاوردی برای زنان داشت؟ بله داشت. آنچه در زمان مشروطه مطرح شد و بهتر است بگوییم زنان مطرح کردند و حق و اجازه داشتند مطرح کنند، حق تحصیل بود که هنوز هم با وجود این اتفاق‌ها، مخالفینی داشت. بااین‌همه، این امر دیگر امری برگشت‌ناپذیر بود. البته وقتی از زنان صحبت می‌کنیم، باید متوجه باشیم عده‌ای که فعال بودند محدود به چند شهر و چند خانواده بودند. زنانی که پدران و شوهران فرهیخته، باسواد و روشنفکر داشتند، اجازه داده بودند دختران و زنان‌شان تحصیل کنند. این امکانات به‌صورت محدود در آن زمان وجود داشت. تعدادی معدود مدارس خارجی وجود داشت و برخی نیز در خانه درس می‌خواندند. با مشروطه اما این تقاضا مطرح شد که تحصیل حق زنان است، ولی مردان اجازه نمی‌دهند این حق ادا شود. این در مشروطه طرح و تثبیت شد و به امری بازگشت‌ناپذیر بدل شد. در دوره رضاشاه نیز این حق و تقاضا به اجرا درآمد. البته زن‌ها به فعالیت در روزنامه و روزنامه‌نگاری هم با وجود مخالفت‌ها ادامه دادند. حتی بعدتر که در دوره رضاشاه زن‌ها به مدرسه، دبیرستان و دانشگاه می‌رفتند، باز افرادی مخالفت‌شان را ابراز می‌کردند. این مخالفان معتقد بودند، زنان باید خانه‌داری بیاموزند و برای مثال می‌پرسیدند فیزیک به چه‌کار آنها می‌آید. نمونه قابل‌توجهی از زنان فعال آن دوره، مریم عمید است که پدرش طبیب و وکیل مجلس بود. مریم عمید نشریه «شکوفه» را در حوالی سال 1292 چاپ می‌کرد که روزنامه مهمی بود. همسر او حسینقلی میرزا عمادالسلطنه سالور که از شاهزادگان قاجار بود، بدون اشاره مستقیم به همسرش، فعالیت زنان را نمی‌پسندید و بعدتر نیز او را طلاق داد. زنان به‌خصوص در زمینه حضور در عرصه سیاسی، خواسته‌ای مطرح نمی‌کردند زیرا می‌دانستند خواسته مداخله در سیاست، فایده و ثمری ندارد. در همین دوران، روزنامه صدیقه دولت‌آبادی به‌نام «زبان زنان» را توقیف کردند زیرا به قرارداد 1919 اعتراض کرده بود. بنابراین زنان در روزنامه از حوزه بحث بهداشت، فرهنگ، تحصیل و مسائل زنان خارج نمی‌شدند و به سیاست ورود نمی‌کردند. در کنار این، اهداف و آرمان‌های زنان نیز که در عصر مشروطه مطرح شد، پس از آن هیچ‌گاه به‌طور کامل محقق نشد زیرا زنان به هر روی «حق رأی» نیز می‌خواستند. این خواسته بعد از مدتی مطرح شد و درنهایت در اوایل دهه 1340 پذیرفته شد. با همین حق رأی نیز جریان‌های زیادی مخالفت داشتند. در کل پیشرفتی که سنگ‌بنای آن در مشروطه گذاشته شد، در دوره پهلوی اجرا شد زیرا در این دوره بود که در مدرسه، دبیرستان و دانشگاه به روی زنان باز شد و اندک‌اندک زنان توانستند تحصیلات عالی کنند و بعد نیز وارد اجتماع و بازار کار شوند. در دوره مشروطه تعداد زنان فعال، اما خیلی کم است و اگرچه مدارس، روزنامه و انجمن‌هایی شکل می‌گیرد اما با دوره پهلوی که با حمایت دولت فعالیت‌ها صورت می‌گرفت و در تمام شهرها مدارس تاسیس شدند، قابل مقایسه نیست. البته در همین دوره نیز تحصیلات دانشگاهی زنان با دشواری‌هایی همراه بود. برای نمونه مهرانگیز منوچهریان برای جلب موافقت دانشگاه برای تحصیل رشته حقوق مجبور شد به دربار نامه بنویسد. دربار، موافقت کرد و بعد دوباره تحصیل او در مقطع دکتری با موانعی مواجه شد. منبع هم‌میهن