گزارشی در مورد شیوه‌های تدریس در مدارس خاص

    طبق آخرین آمار سازمان بهداشت جهانی (Who) حدود ۴۵ میلیون نفر نابینا در دنیا زندگی می‌کنند و هر ساله ۱ تا ۲ میلیون نفر به این آمار افزوده می‌شود؛ زیرا در هر ثانیه ۵ نفر و در هر دقیقه یک کودک در دنیا نابینا می‌شود. از این تعداد نیز ۱۵۰ هزار نفر در کشور ما هستند که با احتساب افراد کم‌بینا این رقم به ۷۵۰ هزار نفر می‌رسد که به درجات مختلفی اختلال بینایی دارند. همچنین بر اساس گزارش اداره سلامت چشم و پیشگیری از نابینایی وزارت بهداشت، حدود ۳۰ هزار کودک کم‌بینا و ۷ هزار و ۵۰۰ کودک نابینا در کشور وجود دارد. این آمار نمایانگر الزامات بسیاری است که یکی از اصلی‌ترین آنها اهمیت آموزش به نابینایان می‌باشد. خانواده‌های بسیاری هستند که همواره یکی از نگرانی‌هایشان تحصیل و آموزش کودکان نابینا خود در مدارس است. بدیهی است کودکان نابینا و کم‌بینا برای آموزش و فراگیری دروس و همچنین بسیاری از مهارت‌ها همچون مهارت‌های اجتماعی به شیوه‌هایی متمایز از کودکان بینا نیاز دارند. با توجه به وجود برخی تفاوت‌ها و نیازمندی‌ها بین دانش‌ آموزان بینا و دانش‌آموزان نابینا، معلمان و مربیان باید نکاتی را در خصوص فضا و محتوای کلاس‌های آموزشی این دانش آموزان بدانند که از جمله می‌توان به مواردی مانند توجه داشتن به تفاوت‌های فردی در کلاس و آموزش انفرادی، تدارک اشیاء و وسایل ملموس در برنامه‌‌های آموزش کودکان نابینا، لزوم توجه به جامعیت برنامه‌های آموزشی و به وجود آوردن محرک‌ها و انگیزه‌های فوق العاده در آموزش کودکان نابینا اشاره نمود. انواع روش‌های آموزش کودکان نابینا و کم‌بینا خط بریل: ابداع کننده این روش، لوئی بریل می‌باشد که خود از نارسایی بینایی رنج می‌برد. او این سیستم مخصوص را برای آموزش افراد نابینا معرفی کرد. در این روش، یادگیری و خواندن حروف و کلمات به کمک حس لامسه از روی کاغذهای مخصوص که توسط دستگاه مخصوص به صورت برجسته نوشته شده است، امکان پذیر می‌باشد. استفاده از بینایی موجود: با توجه به اشکالاتی که در روش بریل وجود دارد، تا حد امکان افراد سعی می‌کنند از باقی مانده بینایی خود بیشترین استفاده را کنند. جلو آوردن کتاب و یا به کار بردن عدسی‎ها جزء این روش می‌باشد. اما باید بدانید به کار بردن عینک و عدسی‌های قطور موجب آزار و اذیت چشم‌ها می‌شود. آموزش گوش دادن: یکی از روش‌های دیگرآموزش کودکان نابینا، آموزش «عادت به گوش کردن» می‌باشد که توسط نوارهایی که از قبل ضبط شده صورت می‌گیرد. برنامه‌های کامپیوتری برای آموزش کودکان نابینا: برای آموزش کودکان نابینا، برنامه‌های کامپیوتری و نرم افزارهایی طراحی شده است. ۱- نرم افزار چاپگر بریل و یا ترجمه بریل ۲- نرم افزار تشخیص حروف دیداری این دستگاه متون اسکن شده را به اطلاعات قابل استفاده توسط کامپیوتر تبدیل می‌کند و به شخص این امکان را می‌دهد که با خروجی‌های صوتی موضوعات و مطالب را گوش دهد. مدرسه خاص یا آموزش فراگیر اشرف کریمی که چهل سال سابقه تدریس به کودکان و دانش آموزان نابینا و کم‌بینا، تألیف و ترجمه از جمله کتاب برنامه ‌ریزی درسی جهتیابی و حرکت، تدریس به همکاران آموزشی در حوزه آسیب بینایی در سطح کشور و همچنین تخصص در آموزش به کودکان نابینا - ناشنوا را در کارنامه خود دارد، درباره انواع مدارس ویژه دانش‌ آموزان نابینا و کم‌بینا می‌گوید: «تاریخ آموزش ویژه برای کودکان نابینا و کم‌بینا، شاهد جاگُماری این دانش‌ آموزان در مدارس خاص شبانه‌ روزی، مدرسه‌های خاص روزانه، کلاس خاص در مدرسه دولتی و آموزش فراگیر در مدرسه‌های دولتی بوده است. تقریباً از دو دهه پیش با داغ شدن بحث «آموزش فراگیر» در کشورهای پیشرفته جهان، ایران هم با پیوستن به کنوانسیونی پذیرفت که آموزش فراگیر را برای تمامی دانش ‌آموزان دارای نیازهای ویژه در کشور محقق کند. حاصل این بود که والدین میان تحصیل فرزندانشان در مدرسه‌های خاص یا مدرسه‌های دولتی و غیردولتی در محل سکونت قدرت انتخاب پیدا کردند؛ هرچند گروهی از آنان برای این انتخاب دچار تعارض شدند. تعارض این بود که آیا بهتر است تحصیل فرزندان نابینا یا کم‌بینای آنان در مدارس خاص ادامه پیدا کند یا در مدرسه‌های دولتی و غیردولتی نزدیک محل سکونتشان؟» کریمی در راستای حل این تعارض و به‌ طور کلی پاسخ به دغدغه مخاطبان در خصوص انتخاب مدرسه برای کودکان نابینا این طور توضیح می‌دهد: «برای پاسخگویی به این سؤال بهتر است نقاط مثبت و منفی هر یک از این دو امکان را برای دانش ‌آموزان دارای آسیب بینایی به طور مختصر بررسی کنیم.»(وبسایت رسمی انجمن نابینایان ایران) الف- مدرسه خاص نقاط مثبت مدرسه خاص: ۱. در این مدرسه مربیان و آموزگاران متخصصی حضور دارند که با نیازهای این دانش آموزان آشنا هستند.

2. در این مدرسه منابع و مواد آموزشی مورد نیاز در دسترس دانش آموزان و معلمان قرار دارد.
3. دانش آموزان نابینا و کم‌بینا نسبت به شرایط یکدیگر آگاهی کافی دارند.

نقاط منفی مدرسه خاص: ۱. در این نوع مدارس، در بسیاری موارد، دانش آموزان از شرایط عادی اجتماع دور و بی خبر می‌مانند.

2. دانش آموزان با همسالان بینای خود در جامعه بزرگ‌تر مانند مدرسه آشنا نمی‌شوند و زمان کافی برای تمرین برقراری ارتباط با آنها ندارند.
3. آن‌ها برای ورود به اجتماعی که از خردسالی تا پایان دبیرستان از آن دور بوده‌اند، با چالش مواجه می‌شوند.

ب- آموزش فراگیر نقاط مثبت آموزش فراگیر:

1. دانش آموز آسیب دیده بینایی در این نوع مدارس با هم سالان بینای خود آشنا می‌شود و به برقراری ارتباط با آنها نیز عادت می‌کند.
2. دانش آموزان مدرسه عادی نسبت به نیازها و توانایی‌های دانش آموزان نابینا و کم‌بینا شناخت پیدا می‌کنند که منجر به ایجاد تعاملی بهتر با آنان می‌شود.
3. در این نوع مدارس، دانش آموز روابط اجتماعی عادی را یاد می‌گیرد که برای زندگی مستقل او در آینده مفید خواهد بود.

نقاط منفی آموزش فراگیر:

1. منابع و مواد آموزشی لازم، به موقع در دسترس دانش آموز قرار نمی‌گیرد.
2. آموزگاران مدارس عادی از شیوه‌ها و راهبردهای آموزشی مناسب آگاهی کافی ندارند.
3. در این نوع از آموزش، احتمال در انزوا قرار گرفتن دانش‌آموز دارای آسیب بینایی وجود دارد.

اهمیت مدارس استثنایی در بهبود زندگی نابینایان فاطمه دشتی، دبیر رابط دانش آموزان تلفیقی نابینا با بیان مختصری از تاریخچه آموزش این قشر در ایران به آتیه نو می‌گوید: «اگر بخواهیم تاریخچه مختصری از آموزش نابینایان را بیان کنیم باید گفت که نخستین تلاش‌ها در زمینه آموزش نابینایان در ایران به سال 1299 شمسی مربوط می‌شود. در این سال کار تعلیم و تربیت دانش آموزان نابینا با جذب 5 دانش آموز نابینا در مدرسه‌ای در تبریز آغاز شده و توسط شخصی به نام «ارنست پاستور کریستوفل» توسعه یافت و تا سال 1319 این مدرسه دارای 45 دانش آموز بود. در سال 1325 یک خانم انگلیسی آموزشگاهی برای دختران نابینا به نام «نورآیین» در شهر اصفهان تأسیس کرد. نخستین کلاس درس نابینا در تهران در سال 1329 در آموزشگاه رودکی تشکیل شد. نقطه شروع آموزش در فارس به سال 43 برمی‌گردد و در سال 49 آموزشگاه «شوریده شیرازی» افتتاح شد.» وی که به گفته خود به کار کردن و آموزش به دانش آموزان نابینا و کم‌‌بینا عشق ورزیده و عاشق کارش است، در خصوص الزام و ضرورت تحصیل در مدارس استثنایی برای کودکان نابینا و کم‌بینا و همچنین ورود به مدارس عادی بیان می‌کند: «از آنجایی که تدریس برای کودکان نابینا از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است آموزش باید به شیوه‌ای خاص و قبل از سنین دبستان و با آموزش والدین در منزل آغاز شود. ابتدا باید والدین مورد آموزش قرار گیرند که پذیرش چنین کودکی همراه با معلولیت خاص در اولویت قرار دارد. تقویت لامسه و اندکی جهتیابی و حرکت از آموزش‌های دیگری است که به والدین ارائه می‌شود که به کودک خود در منزل آموزش دهند تا برای ورود به پیش دبستانی و دبستان آمادگی لازم را داشته باشد.» دشتی اضافه می‌کند: «دانش آموزان در مقطع دبستان علاوه بر آموزش دروس، جهتیابی و حرکت، کار با عصا، تقویت لامسه و شنوایی، خودمراقبتی، خودیاری و مهارت‌های زندگی را نیز می‌آموزند. اگر دانش آموز در دوره اول مقطع ابتدایی (کلاس اول، دوم و سوم) خط بریل را آموزش ببیند و لامسه‌اش به خوبی تقویت شود، به راحتی قادر به تحصیل در مدارس عادی و در کلاس ویژه خود است؛ یعنی آموزش تلفیقی فراگیر که در آن دانش آموز استثنایی (نابینا/ کم‌بینا، ناشنوا/ کم‌شنوا، حسمی حرکتی و اوتیسم) می‌توانند در مدارس اصطلاحاً عادی (پذیرا) در کنار همسالان خود آموزش ببینند و یک اموزگار یا دبیر به عنوان دبیر رابط هفته‌ای یک بار - بسته به نیاز دانش آموز - در مدرسه پذیرا حضور یابد و آمورزش‌های تکمیلی را به دانش آموز و معلم وی (معلم مدرسه پذیرا) ارائه دهد.» این دبیر که 28 سال سابقه آموزش به دانش آموزان نابینا را دارد در پاسخ به این پرسش که دسترسی به کتب درسی(بریل و صوتی) برای این قشر با چه مشکلاتی روبرو است، تصریح می‌کند: «متأسفانه اکثر مواقع کتب بریل یا به صورت ناقص به دست دانش آموز می‌رسد یا نیمه‌ای از سال تحصیلی می‌گذرد و ان گاه به دست دانش آموز می‌رسد. از آنجا که بیشتر کتب درسی، مخصوصاً در مقطع متوسطه اول و دوم، به صورت صوتی ارائه می‌شود اکثر دانش آموزان از خواندن چنین کتاب‌هایی عاجز هستند. طبق گزارشات و شکایات دانش آموزان، جلو و عقب بردن قسمت مورد نظر مطلبی که می‌خوانند برایشان مشکل است و از طرف دیگر نیز یکنواخت خوانده شدن مطالب کتب باعث سردرد و سرگیجه بیشتر آنان در حین مطالعه می‌شود.» آیا در کنار ایجاد روش‌های نوین آموزش برای افراد نابینا، فراگیری خط بریل هنوز امری ضروری در آموزش شمرده می‌شود؟ فاطمه دشتی در این باره اذعان می‌کند: «قطعاً آموختن خط بریل از ضروریات یک دانش آموز نابینا است، چراکه ممکن است بیشتر افراد امکانات لازم برای استفاده از آموزش‌های نوین را در اختیار نداشته باشند و یا برایشان هزینه زیادی را در بر داشته باشد. دیگر دلیل اصلی این امر این است که انسان‌های بینا از طریق دیداری بیشترین اطلاعات را وارد ذهن خود نموده و به ذهن می‌سپارند اما افراد نابینا که از این نعمت برخوردار نیستند از طریق تقویت حس لامسه و آموزش خط بریل اطلاعات را به ذهن سپرده و تثبیت می‌کنند.» این کارشناس ارشد مدیریت آموزشی در پایان خاطرنشان می‌کند: «با توجه به اینکه بخش زیادی از آموزش به نابینایان از طریق حس لامسه صورت می‌گیرد، آموزش در دوران کرونا برای این دانش آموزان نیز مانند دیگر دانش آموزان و یا شاید بیشتر از آنها با مشکل مواجه شده است، زیرا همانطور که مستحضر هستید آموزش به لامسه و نقاط بریل نیاز دارد که باید حضوری انجام پذیرد. به همین دلیل در اکثر موارد به خاطر تعداد محدود دانش آموزان، با رضایت والدین آموزش به صورت حضوری صورت می‌گیرد؛ البته آموزش به شکل مجازی و از طریق صوتی نیز ارائه می‌شود که نقاط بریل و تدریس‌ها به این طریق نیز آموزش داده می‌شوند.»   منتشر شده در شماره 313 هفته نامه آتیه نو