لزوم آموزش و ترویج فرهنگ دسترسی پذیری فضای مجازی برای نابینایان

  هنگامی که سخن از مناسب سازی برای افراد دارای محدودیت‌های فیزیکی به میان می‌آید، نخستین موضوعی که در ذهن متبادر می‌شود، دسترس پذیری اماکن عمومی و مناسب سازی مبلمان شهری است. می‌دانیم که مناسب سازی تنها مساوی با امکان تردد در سطح شهر نیست و اقلیت‌های مدنی همچون نابینایان نیز برای گذراندن امور روزمره خود مانند افراد بینا نیاز به استفاده از محیط‌های مجازی دارند. با توجه به از رونق افتادن روش‌های سنتی و پیشرفت تکنولوژی و امکاناتی که فضای مجازی در اختیار انسان‌ها قرار داده، انجام بسیاری از امورات زندگی بدون دسترسی به فضای مجازی (به ویژه در دوران کرونا) بسیار دشوار است. در این شماره به مشکلات جامعه نابینایان در دسترسی به فضای مجازی پرداخته‌ایم. مناسب سازی مجازی مناسب سازی محیط برای حضور شهروندان کم‌بینا و نابینا در جامعه و مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و ... یکی از نیازهای اساسی این گروه است. بر همین حسب نیز دسترس پذیری بسترهای فضای مجازی و گسترش خدمات الکترونیکی مانند مناسب سازی محیط فیزیکی جامعه و متعاقباً بهره‌مندی از حقوق و امکانات برابر از نیازهای اساسی این قشر محسوب می‌شود. «منصور شادکام»، قائم مقام انجمن نابینایان ایران با اشاره به مناسب سازی فضاهای حقیقی و مجازی برای آسیب دیدگان بینایی گفت: «دسترس پذیری فقط شامل رمپ یا خطوط برجسته زرد رنگ برای نابینایان نیست. امروزه با توسعه الکترونیک و تمرکز اکثر فعالیت‌ها در بستر وب، نیاز به دسترس پذیری فضای مجازی و سایت‌های اینترنتی برای نابینایان بیش از پیش حس می‌شود. این امر در قانون حمایت از حقوق معلولان هم اشاره شده است.» شادکام ادامه داد: «فصل دوم قانون حمایت از حقوق معلولان به مناسب سازی، دسترس پذیری، تردد و تحرک پرداخته است و در ماده ۲ آن اشاره شده: تمام وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها، مؤسسات و شرکت‌های دولتی و نهاد‌های عمومی و انقلابی موظفند در طراحی، تولید و احداث ساختمان‌ها و اماکن عمومی و معابر و وسایل خدماتی به نحوی عمل کنند که امکان دسترسی و بهره‌مندی از آن‌ها برای افراد دارای معلولیت همچون سایر افراد فراهم شود.» قائم مقام انجمن نابینایان ایران تصریح کرد: «در بحث دسترس پذیری فضای مجازی برای نابینایان قانون صراحت بیشتری دارد، چرا که در ماده ۱۳ تصویب نامه هیأت وزیران در سال ۹۴ آمده است: وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات مکلف است استاندارد‌های دسترس پذیری به دیدارگاه‌های مجازی برای فناوری‌های کمکی نابینایان و کم‌بینایان را با رعایت قوانین و مقررات مربوط تدوین و بر رعایت آن از سوی دستگاه‌های اجرایی نظارت کند.» (باشگاه خبرنگاران جوان) اپلیکیشن نابینایان متأسفانه به رغم تمام قوانین موجود بسیاری از سازمان‌ها و نهادهای دولتی و خصوصی این امر را در اولویت قرار نداده و توجهی به آن ندارند؛ گرچه فعالیت‌هایی در این زمینه از سوی برخی نهادها و گروه‌ها صورت گرفته اما هنوز نیاز به اقدامات و اطلاع رسانی‌های گسترده‌ و همچنین آموزش دستگاه‌های اجرایی خدمت رسان جهت مناسب سازی بسترهای مجازی برای افراد دارای معلولیت احساس می‌شود. «میلاد. ک» در رابطه با اپلیکیشن‌های موجود برای نابینایان توضیح می‌دهد: «به طور کلی، اپلیکیشن‌هایی که برای نابینایان طراحی شده‌اند به چند دسته تقسیم می‌شوند که صفحه خوان‌ها، مسیریاب‌ها و برنامه‌های توصیف اشیاء از مهمترین آنها هستند. آن دسته‌هایی که ما راحت‌تر می‌توانم در آنها فعالیت کنیم و زندگی خودمان را بگذرانیم صفحه‌ خوان‌ها و مسیریاب‌ها هستند. صفحه خوان‌ها برای ویندوز Jaws و NVDA و رایج‌ترینشان برای اندروید Talkback و Commentary و همینطور ESpeak است که می‌توانیم موتور صوتی را با آن فارسی کنیم. در مورد مسیریاب‌ها هم شاید بتوان گفت بهترینش DotWalker است. پول شناس‌ها هم البته هستند که تا حدودی نیازهای ما را رفع می‌کنند.» او از مشکلات فیلترینگ و هزینه‌‌دار بودن برخی از این برنامه‌ها گله می‌کند: «فیلتر شدن اپلیکیشن‌ها و هزینه‌دار بودنشان مشکلات زیادی برای ما ایجاد کرده است اما باز هم برنامه اگر فیلتر باشد بهتر از این است که هزینه داشته باشد. نهایتاً می‌شود با یک فیلترشکن مشکل را حل کرد که در مواقعی هم فیلترشکن جواب نمی‌دهد. اما وقتی پولی باشد دیگر نمی‌توان آن را حل کرد. بیشتر اپلیکیشن‌هایی که اشیاء را برای ما توصیف می‌کنند هم درگیر این مشکلات هستند که نمونه آن Envision و Be My Eyes هستند.» میلاد اضافه می‌کند: «قابل دسترس‌ترین برنامه در این زمینه Sullivan plus است که به قدر نمونه‌های دیگر کار راه انداز نیست. بین این سه نرم افزار توصیف اشیاء Be My Eyes شاید به مراتب بهتر از بقیه باشد، چراکه ما به یک انسان بینا وصل می‌شویم و هوش مصنوعی اینجا برای تشخیص در کار نیست که متأسفانه این برنامه هم برای نابینایان در ایران تحریم شده و دیگر قابل دسترسی نیست. در مقایسه بین Sullivan plus   و Envision قطعاً دومی از نظر کارایی و تشخیص خیلی بهتر و دقیق‌تر عمل می‌کند اما هم فیلتر است و هم هزینه زیادی برای استفاده از آن لازم است.» منیژه نیز بیان می‌کند: «پیام رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی خارجی مثل واتساپ و اینستاگرام تا حدود زیادی برای ما نابینایان دسترس پذیر هستند. از اینها که بگذریم چیزی که بیشتر مواقع برای ما ایجاد معضل می‌کند، درگاه‌های پرداخت بانکی است و من بارها به خاطر این مسأله با مشکل مواجه شده‌ام. خیلی از اپلیکیشن‌هایی که کتاب‌های صوتی و الکترونیک ارائه می‌دهند هم از این قاعده مستثنی نبوده و استفاده از آنها عملاً برای نابینایان بسیار سخت و حتی ناممکن است. به نظر من بیشترین مشکل ما با اپلیکیشن‌های ایرانی است چون همانطور که گفتم خارجی‌ها دسترس پذیرتر هستند و مثال آن هم همان پیام رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی هستند.» آموزش در دوران همه گیری «باران. ج» دیدگاهی متفاوت‌تر به این موضوع دارد: «در رابطه با دسترس پذیری فضای مجازی، چه در زمینه اپلیکیشن و چه سایت، می‌شود گفت خارجی‌ها بهتر نیازهای نابینایان را پاسخ داده‌اند اما این را هم باید گفت که این خدمات صددرصدی نیستند و آنها هم برنامه‌های کاربردی زیادی دارند که برای نابینایان مناسب سازی نشده است؛ مثل Adobe Connect که در در دوران کرونا برای خدمات آموزشی بسیار رایج شده اما دسترس پذیری مناسبی برای افراد نابینا و کم‌بینا ندارد.» وی در همین راستا ادامه می‌دهد: «من در لپ تاپ به هر نحوی که بود سعی می‌کردم از آن استفاده کنم اما در موبایل اصلاً قابل استفاده نیست. برنامه‌های خارجی دیگری هم هستند که همین مشکلات را دارند. سایت‌ها و اپلیکیشن‌های ایرانی هم مثل بعضی از نرم افزارهای خدمات بانکی بیشترشان قابل دسترس نیستند. نمی‌دانم چرا وقتی برنامه نویس دارد این برنامه‌ها را طراحی می‌کند به این فکر نمی‌کند که نابینایان و کم‌بینایانی هم هستند که به این خدمات نیاز دارند. متأسفانه ما نابینایان همیشه نادیده گرفته می‌شویم و نه مسئولین و نه کسانی که سازنده برنامه‌ها هستند به ما توجه نمی‌کنند.» «هادی. خ» در دنباله صحبت باران می‌گوید: «فردی که شروع به نوشتن یک برنامه می‌کند باید به فکر تمام اقلیت‌ها و گروه‌هایی که می‌خواهند از این خدمات استفاده کنند باشد؛ مثلاً وقتی می‌خواهد درگاه پرداخت را طراحی کند باید به فکر کد امنیتی باشد که برای نابینایان هم قابل تشخیص باشد یا اینکه زیر آن کد، یک دکمه پلی قرار دهد که محتوای درون تصویر را به صورت صوتی برای نابینا بخواند که تعداد کمی از سایت‌ها و اپلیکیشن‌ها هم اکنون این قابلیت را دارند.» دسترسی پذیری به فضای مجازی عملی دور از ذهن و ناممکنی نیست و این دسترسی پذیری برای افراد نابینا، به لحاظ بصری هیچ گونه تفاوت و اختلالی را روی برنامه به وجود نمی‌آورد. در واقع باید اذعان داشت که در رأس تمام برنامه‌های مجازی مانند ویندوز، اندروید و IOS متولیانی حضور دارند که هنگام طراحی این برنامه‌ها استانداردهایی را لحاظ کرده و در اختیار برنامه نویسان قرار داده‌اند که امکان دسترسی به فضای مجازی برای تمام گروه‌ها و اقشار جامعه از جمله نابینایان و کم‌بینایان را مهیا می‌سازد اما با این حال جامعه برنامه نویسان همچنان در ناآگاهی به سر می‌برند. شایان ذکر است که فرایند دسترس پذیر شدن یک نرم افزار چندان کار زمان‌بر و پرهزینه‌ای نیست و تنها همت و توجه مسئولان و برنامه نویسان را می‌طلبد.   منتشر شده در شماره 309 هفته نامه آتیه نو